هیچ چیزی برای یک پدر و مادر ترسناکتر از این نیست که بشنوند مغز نوزادشان به اندازه کافی اکسیژن نگرفته است. این مشکل که در پزشکی به آن «هیپوکسی مغزی» یا «آسفیکسی هنگام تولد» میگویند، اگر شدید باشد میتواند عوارض جبرانناپذیری به جا بگذارد.
اما واقعیت این است که همه کمبود اکسیژنها یکسان نیستند؛ بعضیها با چند دقیقه مراقبت ویژه کاملاً خوب میشوند و بعضیها متأسفانه عوارض دائمی میگذارند. در این مقاله به زبان خیلی ساده و دقیق برایتان توضیح میدهم که چه اتفاقی میافتد، چه آسیبهایی ممکن است ببیند، علائم هشدار چیست و چقدر احتمال بهبودی وجود دارد.
هیپوکسی مغزی نوزاد یعنی چه و چرا اتفاق میافتد؟
هیپوکسی یعنی مغز به هر دلیلی کمتر از مقدار لازم اکسیژن دریافت کند. در نوزادان معمولاً در سه زمان اصلی این مشکل پیش میآید:
- قبل از زایمان (مثلاً جفت سرراهی، پارگی جفت، گره واقعی بند ناف، فشار شدید بند ناف)
- حین زایمان (زایمان طولانی، گیر کردن سر نوزاد، افت ضربان قلب شدید، پرولاپس بند ناف)
- بلافاصله بعد از تولد (نوزاد نفس نکشد، راه هوایی بسته باشد، بیماری شدید ریوی یا قلبی)
در ایران سالانه حدود ۶ تا ۸ نوزاد در هر ۱۰۰۰ تولد زنده دچار هیپوکسی متوسط تا شدید میشوند. خوشبختانه با پیشرفت اتاقهای زایمان و دستگاههای مانیتورینگ، این عدد در بیمارستانهای مجهز خیلی کمتر شده است.
علائم اولیه کمبود اکسیژن به مغز نوزاد در بدو تولد
ماماها و پزشکان با سیستم امتیازدهی «آپگار» در دقیقه اول و پنجم این علائم را بررسی میکنند:
- رنگ پوست کبود یا خیلی رنگپریده
- نفس نکشیدن یا نفسهای خیلی ضعیف و نامنظم
- ضربان قلب زیر ۱۰۰ یا خیلی کند
- هیچ حرکتی نکند یا خیلی شل و بیحال باشد
- هیچ واکنشی به تحریک نشان ندهد
اگر امتیاز آپگار در دقیقه پنجم زیر ۷ باشد، احتمال هیپوکسی شدید بالاست و نوزاد فوراً به بخش NICU منتقل میشود.
آسیبهای کوتاهمدت و بلندمدت کمبود اکسیژن به مغز نوزاد
هر چقدر مغز مدت بیشتری بدون اکسیژن بماند، آسیب عمیقتر میشود. آسیبها را به سه دسته تقسیم میکنیم:
آسیبهای خفیف (هیپوکسی کوتاهمدت، کمتر از ۱۰ دقیقه)
معمولاً با خنک کردن مغز (هیپوترمی درمانی) در ۶ ساعت اول کاملاً قابل برگشت است و نوزاد هیچ عارضهای نخواهد داشت.
آسیبهای متوسط
- تشنج در ۲۴–۴۸ ساعت اول
- خوابآلودگی شدید یا برعکس تحریکپذیری زیاد
- مشکل مکیدن و بلع
- کاهش تون عضلانی (شل بودن بدن)
بیشتر این نوزادان با درمان به موقع تا ۲ سالگی کاملاً خوب میشوند، ولی ممکن است کمی تأخیر در راه رفتن یا حرف زدن داشته باشند.
آسیبهای شدید (هیپوکسی طولانی، بیش از ۲۰–۲۵ دقیقه)
متأسفانه بخش بزرگی از سلولهای مغزی از بین میرود و عوارض دائمی میماند:
- فلج مغزی (سربرال پالسی) از نوع اسپاستیک چهاراندامی یا دیپلوژی
- عقبماندگی ذهنی متوسط تا شدید
- صرع مقاوم به درمان
- اختلال بینایی (کوری قشری)
- ناشنوایی
- مشکلات شدید بلع و نیاز دائمی به لوله معده
- مرگ مغزی یا مرگ در هفتههای اول
جدول خلاصه شدت هیپوکسی و احتمال عوارض دائمی
| شدت هیپوکسی | مدت کمبود اکسیژن شدید | احتمال عارضه دائمی | نوع شایع آسیب |
|---|---|---|---|
| خفیف | کمتر از ۱۰ دقیقه | کمتر از ۵٪ | معمولاً هیچ |
| متوسط | ۱۰–۲۰ دقیقه | ۲۰–۴۰٪ | تأخیر خفیف رشدی، ADHD، مشکلات یادگیری |
| شدید | بیش از ۲۵ دقیقه | بیش از ۸۰٪ | فلج مغزی شدید، عقبماندگی ذهنی، صرع |
| خیلی شدید | بیش از ۴۰–۴۵ دقیقه | نزدیک ۱۰۰٪ | مرگ مغزی یا وضعیت نباتی |
کدام قسمتهای مغز بیشتر آسیب میبینند؟
مغز نوزاد هنوز در حال رشد است و بعضی نواحی حساسترند:
- هیپوکامپ → مشکل حافظه و یادگیری
- گانگلیونهای قاعدهای → فلج مغزی و حرکات غیرارادی
- قشر مغز → اختلال بینایی و شنوایی
- ساقه مغز → مشکل تنفس و بلع
به همین دلیل نوزادی که هیپوکسی شدید دیده، ممکن است چشمش باز باشد ولی هیچچیز نبیند یا نتواند بهتنهایی نفس بکشد.
علائم هشدار در خانه که یعنی نوزاد ممکن است عارضه هیپوکسی داشته باشد
اگر نوزادتان در بیمارستان مشکل اکسیژن داشته، این علائم را جدی بگیرید و فوراً به متخصص مغز و اعصاب کودکان مراجعه کنید:
- تا ۳–۴ ماهگی سرش را نگه نمیدارد
- تا ۶ ماهگی غلت نمیزند
- دست و پایش سفت یا خیلی شل است
- تا ۱۲–۱۸ ماهگی نمینشیند یا چهار دست و پا نمیرود
- تشنج میکند (حتی یکبار)
- اصلاً لبخند نمیزند یا تماس چشمی ندارد
- موقع شیر خوردن خیلی خفه میشود یا سرفه میکند
هرچه زودتر تشخیص بدهید، شانس توانبخشی و بهبود بیشتر است.
درمانهای جدید و امیدبخش برای نوزادان آسیبدیده
خوشبختانه علم خیلی پیشرفت کرده:
- هیپوترمی درمانی (خنک کردن مغز تا ۳۳.۵ درجه به مدت ۷۲ ساعت) احتمال عارضه شدید را تا ۵۰٪ کم میکند.
- داروهای ضدتشنج جدید مثل لِوِتیراستام
- تزریق سلولهای بنیادی (در حال تحقیق، ولی نتایج اولیه امیدوارکننده است)
- کاردرمانی، گفتاردرمانی و آبدرمانی از ۳–۴ ماهگی شروع شود، حتی اگر هنوز تشخیص قطعی نباشد.
یک نفس عمیق بکشید؛ همه چیز سیاه نیست!
بله، شنیدن این حرفها دل آدم را میلرزاند، ولی یادتان باشد بیشتر نوزادانی که در بیمارستانهای مجهز به دنیا میآیند و حتی چند دقیقه مشکل اکسیژن دارند، با درمان سریع کاملاً سالم بزرگ میشوند.
خیلی از بچههایی که فلج مغزی دارند هم با حمایت خانواده و توانبخشی درست، زندگی شاد و پرمعنایی میسازند. مهم این است که شما بهعنوان پدر و مادر، آگاه باشید، زود اقدام کنید و هیچوقت امیدتان را از دست ندهید.
